حیات چهارگانه حضرت علامه سید محمد حسین طباطبائی وقرآن (روش ونقد)
بسم الله الرحمن الرحیم
عنوان بحث :حیات حضرت علامه سید محمد حسین طباطبائی وقرآن(روش ونقد)
علامه دارای چهارحیات می باشد:
1-حیات زیستی : الف- فردی ب-خانواده گی ج- اجتماعی
1-شعرعلامه درزمینه کل عمرواحوال خودشان
من به سرچشمه خورشيد نه خود بردم راه
ذرّهاى بودم ومهر تو مرا بالا برد
من خس بى سروپايم كه به سيل افتادم
او كه مىرفت مرا هم به دل دريا برد
جام صهبا زكجا بود مگر دست كه بود
كه در اين بزم بگرديد و دل شيدا برد
خم ابروى تو بود وكف مينوى تو بود
كه به يك جلوه زمن نام ونشان يكجا برد
2-*{سالشمار زندگى علّامه طباطبائى قدس سره}*
ذىحجه 1321 ق/ 1281 ش تولّد در تبريز
1286 ش درگذشت مادر
1290 ش درگذشت پدر
1297 ش شروع به تحصيل علوم دينى در تبريز
1344 ق/ 1304 ش هجرت به نجف
1348 ق/ 1308 ش تأليف رساله «الحقائق والاعتباريات»
1350 ق تأليف «سنن النبى»
محرم 1361 ق تأليف رساله «توحيد ذاتى»
صفر 1361 ق تأليف «رسالة الوسائط»
صفر 1362 ق تأليف رساله «رسالة الولايه»
1365 ق/ 1325 ش هجرت به قم
1366 ق درگذشت استاد ايشان مرحوم قاضى
جمادىالآخره 1367 ق پايان تأليف كتاب «حاشيه كفايه/ ج 1»
رجب 1368 ق پايان تأليف كتاب «حاشيه كفايه/ ج 2»
رجب 1390 ق پايان تأليف كتاب «بداية الحكمه»
23 رمضان 1392 ق پايان تأليف كتاب «الميزان»
محرم 1395 ق پايان تأليف كتاب «نهايةالحكمه»
1330 ش تشكيل جلسات نقد كتاب در قم
1334 ش چاپ جلد اوّل «الميزان»
18 محرم 1402 ق/ 24 آبان 1360 درگذشت
++++++++++ ***{مرزبان وحي و خرد، ص: 11}
3-*{[اقامت در قم]}* دست نویس خود حضرت علامه
در سال 1325 از سر و سامان خود چشم پوشيده زادگاه اصلى را ترك گفتم و متوجهحوزه قم گرديده بساط زندگى را در اين شهر گستردم و دوباره اشتغالات علمى را از سر گرفتم و تاكنون كه اوايل سال 1341 مىباشد روزگار خود را در اين سامان مىگذرانم.
البته هر كسى حسب حال خود در زندگى خود خوشى و تلخى و زشت و زيباهايى ديده و خاطرههايى دارد. من نيز به نوبه خود و خاصه از اين نظر كه بيشتر دوره زندگانى خود را با يتيمى يا غربت يا مفارقت دوستان يا انقطاع وسايل و تهيدستى و گرفتاريىهاى ديگر گذرانيدهام، در مسير زندگى با فراز و نشيبهاى گوناگون روبهرو شده، در محيطهاى رنگارنگ قرار گرفتهام، ولى پيوسته حس مىكردم كه دست ناپيدايى مرا از هر پرتگاه خطرناك نجات مىدهد و جاذبه مرموزى از ميان هزارها مانع بيرون كشيده به سوى مقصد هدايت مىكند.
من اگر خارم و گر گل چمنآرايى هست
كه از آن دست كه مىپروردم مىرويم
در اوايل تحصيل كه به صرف و نحو اشتغال داشتم علاقه زيادى به ادامه تحصيل نداشتم و از اين رو، هر چه مىخواندم نمىفهميدم و چهار سال به همين نحو گذرانيدم. پس از آن يكباره عنايت خدايى دامنگيرم شده عوضم كرد و در خود يك نوع شيفتگى و بيتابى نسبت به تحصيل كمال، حس نمودم. به طورى كه از همان روز تا پايان ايام تحصيلكه تقريباً هفده سال طول كشيد هرگز نسبت به تعليم و تفكر، درك خستگى و دلسردى نكردم و زشت و زيباى جهان را فراموش نموده و تلخ و شيرين حوادث در برابر مىپنداشتم [كذا].
بساط معاشرت غير اهل علم را به كلى برچيدم. در خورد و خواب و لوازم ديگر زندگى، به حداقل ضرورى قناعت نموده باقى را به مطالعه مىپرداختم. بسيار مىشد- به ويژه در بهار و تابستان- كه شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه مىگذرانيدم و هميشه درس فردا را شب پيش مطالعه مىكردم و اگر اشكالى پيش مىآمد با هر خودكشى بود حل مىنمودم و وقتى كه به درس حضور مىيافتم از آنچه استاد مىگفت قبلًا روشن بودم و هرگز اشكال و اشتباه درس را پيش استاد نبردم.******{مرزبان وحي و خرد، ص: 42} بوستان کتاب سال ۱۳۸۱.
4-برای فهم علم مولف انس با صاحب کتاب مهم است ؛ اگراز نظر معنوی بتوان با مولف ارتباط برقرارکرد قطعا روح معنوی صاحب اثربه انسان کمک می کند. زیرا اکثرمولفین وعلمای مکتب اهل بیت دارای صورت وسیرت معنوی وعرفانی وسلوکی نیز بوده اند . ارتباط با صاحب اثراز طریق قبرمولف و نماز ودعا وصدقه برای او خیلی مهم است.
5-علامه جغرافیا در سه مکان تبریز؛ نجف؛ قم(تبریز-نجف-تبریز-قم) تهران-مشهد حضور داشتند ولی درجهان این همه نقش پررنگ داشتند.
كسي كو ز دانش برد توشه اي جهاني است بنشسته در گوشه اي. (اديب پيشاوري).
6-همسر بسیارنمونه ائی داشتند و این موهبت الهی است و در تمام فعالیتها بسیار کمک است.(همسر اول طباطبایی، قمرالسادات مهدوی طباطبایی ؛ که در سال ۱۳۴۳ درگذشت و پس از ۲ سال، با همسر دوم خود، منصوره روزبه ازدواج کرد).
7-توجه شدید علامه به نیازعلمی حوزه آن زمان(حکمت-تفسیر)
8-ارتباط علمی ومعنوی علامه با شاگردان.
9-تحولات اجتماعی آن زمان -بحث مارکسیست ومارکسیسم(ماده گرائی درتمام حوزه ها) وواکنش علامه نسبت به آن.
10-بررسی نیازهای آن زمان حوزه علمیه وشروع تدریس حکمت و تفسیر درحوزه علمیه قم.
2-حیات علمی: کتابهای علامه
1- علامه در چندین علوم تحصیل و تدریس وتالیف داشته اند : مثل تفسیر-فلسفه-عرفان-ادبیات-فقه واصول-علوم طبیعی وریاضی
2-سه نرم افزارنور( توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی). درباره علامه بسیارقابل توجه است. ومی توان مجموعه آثار علامه رابدست آورد.
سی دی اول : علامه طباطبائی متن کامل 86 عنوان کتاب در 172 جلد از آثار علامه طباطبایی (رحمه الله)، ارائه کتاب نهایه الحکمه با 11 شرح و ترجمه، و کتاب بدایه الحکمه با 7 شرح و ترجمه، نمایش 126 تصویر، مشتمل بر تمثال و دست خط های علامه (رحمه الله) و ...
سی دی دوم نرمافزار فرهنگ موضوعی تفسیر المیزان
سی دی سوم نرمافزار فرهنگ موضوعی تفسیر التبیان و المیزان
3-کتابشناسی آثارعلمی درحول افکارواندیشه های علامه(مقاله؛ کتاب)- کنگره بین المللی علامه طباطبائی درحال تهیه می باشد.
4-ارتباط علمی با هانری کُربَن فیلسوف، ایرانشناس و اسلامشناس فرانسوی بودهاست. درواقع ارتباط علمی بین شرق وغرب عالم؛ یا ارتباط حکمت شرق وغرب بایکدیگر. کتابهای زیادی از این مجموعه مذاکرات چندین سال بیرون آمده است به عنوان نمونه :
کتاب شیعه (مجموعه مذاکرات با پروفسور هانری کربن) ؛ناشر بوستان کتاب قم
نویسنده سید محمدحسین طباطبایی | هانری کوربن ؛گردآورنده کتاب سید هادی خسروشاهی ؛سال نشر : 1391 ؛تعداد صفحات : 444
5-معرفی دو کتاب در حوزه حیاط زیستی و بخصوص علمی علامه:
کتاب اول : مهر تابان ؛مولف علامه آیت الله حاج سید محمدحسین حسینی طهرانی؛ ناشر: علامه طباطبائی ؛سال چاپ: 1396 ؛ تعداد صفحات: 448
کتاب دوم: شمس الوحی تبریزی ؛سیره علمی علامه طباطبایی (قدس سره)
نویسنده عبدالله جوادی آملی ؛ ناشر اسراء ؛ تحقیق و تنظیم کتاب علیرضا روغنی موفق ؛ سال نشر : 1398 ؛ تعداد صفحات : 408.
3-حیات عرفانی : سیر وسلوک و معنویت
1-علامه سید علی قاضی بلاشک استاد معرفت وعرفان حضرت علامه بود.
ومجموعه سیر وسلوک علامه تحت اشراف ایشان بوده است.
2-کتاب : عطش ؛ مولف: هیات تحریریه موسسه فرهنگی مطالعاتی شمس الشموس ؛ ناشر: شمس الشموس ؛ سال چاپ: 1401 ؛تعداد صفحات: 302
3-کتاب : کهکشان نیستی ؛ نویسنده: محمدهادی اصفهانی ؛ انتشارات: فیض فرزان ؛ تعداد صفحه : 555 ؛ سال انتشار شمسی : 1400.
4-کتاب : عرفان علامه سید محمد حسین طباطبایی در بیان استاد حسن رمضانی
نویسنده: استاد حسن رمضانی ؛تحقیق و نگارش: وحید واحدجوان؛
انتشارات: سبط النبی
5-دو سال روزه سکوت در نجف داشتند واذکاروعبادت
4- حیات قرآنی علامه یعنی تفسیرالمیزان
الف-معرفی تفسیر
1-« تفسير الميزان»، اثرى است در 20 جلد به زبان عربى در تفسير قرآن كريم، نوشته علامه محمد حسين طباطبايى( 1281- 1360 ش.). انگيزه شروع اين تفسير از هنگام تدريس علامه در حوزه علميه قم براى طلاب علوم دينى شكل گرفت كه وى در نهايت با اصرار شاگردانش به جمع آورى آن دروس پرداخت.
2-علامه طباطبايى تفسير قرآن را در 1333 ش. آغاز كرد و در 23 رمضان 1391 ق. / 2 آبان 1350 ش. به پايان برد.(17 سال).
3-تفسیر المیزان، یكى از بزرگ ترین آثار علامه طباطبائى و به حق در نوع خود كم نظیر و مایه مباهات و افتخار شیعه است و پس از تفسیر تبیان شیخ طوسى و تفسیر مجمع البیان طبرسى، بزرگ ترین و جامع ترین تفسیر شیعى و از نظر قوت مطالب علمى و مطلوبیت روش، تفسیر منحصر به فردى است.
4-اصل تفسیر المیزان به عربی در 20 مجلد نوشته شده است و در حدود 8000 صفحه است و فارسی آن در حدود 16000 صفحه یا کمی بیشتر است.
5-ترجمه فارسى اين كتاب به همت جمعى از فضلاء و مدرسين حوزه علميه قم در 40 مجلد توسط آقايان حجج الاسلام، ناصر مكارم شيرازى، شيخ محمدجواد كرمانى، محمدتقى مصباح يزدى، محمدرضا صالحى كرمانى، سيدمحمد خامنه اى، عبدالكريم بروجردى، سيدمحمدباقر موسوى همدانى فراهم گرديده است. همچنين ترجمه ديگرى در 20 جلد كه تماما توسط سيد محمدباقر موسوى همدانى ترجمه و منتشر شده است.
6-الميزان به زبانهاى گوناگون؛ از جمله انگليسى، اردو، تركى و اسپانيولى ترجمه شده است. ترجمه انگليسى آن از اول قرآن تا آيه 76 سوره نساء است كه چهار جلد را در بر مى گيرد.
7-ترجمه اى از خلاصه تفسير الميزان، به همت فاطمه مشايخ نيز صورت گرفته است. اين كتاب از سوره اعراف آغاز و با سوره هود پايان مى پذيرد. نويسنده سعى نموده تا مباحث اصلى تفسير الميزان را در اين كتاب براى جوانان يادآورى كند.
8-کتاب منزلت بی مانند المیزان ؛نویسنده: استاد سید یدالله یزدان پناه
نگارش: حجت الاسلام و المسلمین محمد رضا فلاح شیروانی
انتشارات: پاتوق کتاب فردا ؛ ۱۷۸ صفحه
9-آیتالله مصباح يزدي، انگیزهی علامه طباطبايي از نگارش الميزان را مقابله با رواج تطبيق آيات قرآن كريم بر دستاوردهاي علوم میداند. ايشان بيان میکند :« علامه احساس خطر كرد كه مبادا اولاً همهی دستاوردهاي علوم طبيعي و انساني غرب پذيرفته شود و ثانياً از متن قرآن براي تأييد آنها شاهد آورده شود و لذا ايشان با الهام از روش اهلبیت به نگارش تفسير الميزان پرداختند.»
(پايگاه اطلاعرسانی آثار آیتالله مصباح يزدي).
10-استاد شهید مطهرى درباره علامه چنین مى گوید: «این مطالب را من همه اش را از علامه طباطبائى گرفته ام؛ یعنى اصولاً من بیشتر مطالبى را كه در كتابها و نوشته هاى خود دارم، شاید ریشه هایش را از علامه طباطبائى و خصوصاً از المیزان گرفته ام. علامه طباطبائى خیلى شخصیت عجیبى است. ایشان یك سبك بیان و اسلوب خاصى دارند. مطالب عالى، عالى ترین مسائل و معارف را آن چنان به راحتى و در جملات كوتاه بیان مى فرمایند كه وصف ناشدنى است و حتى خودشان هم گاه توجه ندارند؛ یعنى به نظر من ایشان مطالب را در یك حالت الهام مانند مى نویسد».(مهر تابان، ص 44).
11- ارزش و اهمیت تفسیر گرانسنگ و مهم المیزان، بر کسی پوشیده نیست. بطور خلاصه عمدهترین ویژگی آن را میتوان در موارد ذیل جستجو کرد:
1ـ به کارگیری شیوه تفسیر قرآن به قرآن.
2ـ غلبه روحیه اعتدال و توازن به همراه تفکر برهانی.
3ـ روز آمدی تفسیر با پاسخگوئی به شبهات.
4ـ ارائه چهره اجتماعی از اسلام با مطرح کردن مباحث اجتماعی اسلام.
5ـ توجه به نظرات دیگران با نقد نظرات آنان.
6ـ نگرش موضوعی به مباحث قرآن کریم.
7-نگاه منظومه ای به کل قرآن.
ب-روش شناسی تفسیری المیزان
-روش تفسیرقرآن به قرآن بسیار قابل بحث وبررسی است
ج-منظومه های افکارواندیش های قرآنی علامه
اگربخواهیم افکار واندیشه های قرآنی حضرت علامه را بدست بیاوریم ؛ باید توجه لازم به این سه منظومه داشته باشیم.
1-مقدمه المیزان
مقدمه تفسیرقرآن درالمیزان ؛ بسیار مهم است ومی شود گفت بصورت بسیارخلاصه وعالمانه روش های تفسیری بیان ونقد شده است ودرپایان علامه روش خود را بیان کرده اند:
بنابراین از آنچه تاکنون بیان کردیم به دست آمد، که ما در این تفسیر به منظور اینکه به طریقه اهل بیت علیهم السلام تفسیر کرده باشیم تنها در جهات زیر بحث مى کنیم :
1- معارفى که مربوط است به اسماء خداى سبحان و صفات او، از حیات ، و علم ، و قدرت ، و سمع ، و بصر، و یکتائى ، و امثال آن ، و اما ذات خداى عز و جل ، بزودى خواهى دید که قرآن کریم آن ذات مقدس را غنى از بیان مى داند.
2- معارف مربوط به افعال خدایتعالى ، چون خلق ، و امر، و اراده ، و مشیت ، و هدایت ، و اضلال ، و قضاء، و قدر، و جبر، و تفویض ، و رضا، و غضب ، و امثال آن ، از کارهاى متفرق .
3- معارفى که مربوط است بواسطه هائى که بین او و انسان هستند، مانند حجابها، و لوح ، و قلم ، و عرش ، و کرسى ، و بیت المعمور، و آسمان ، و زمین ، و ملائکه ، و شیطانها، و جن ، و غیر ذلک .
4 -معارفى که مربوط است به خود انسان در زندگى قبل از دنیا.
5 -معارفى که مربوط است بانسان در دنیا، چون تاریخ پیدایش نوع او، و خودشناسیش ، و شناسائى اصول اجتماعى ، و مسئله نبوت ، و رسالت ، و وحى ، و الهام ، و کتاب ، و دین ، و شریعت ، که از این باب است مقامات انبیاء، که از داستانهاى آنان استفاده مى شود، همان داستانهائى که قرآن کریم از آن حضرات حکایت کرده است .
6-معارف مربوط به انسان در عوالم بعد از دنیا، یعنى عالم برزخ و معاد.
7 -معارف مربوط به اخلاق نیک و بد انسان ، که مقامات اولیاء در صراط بندگى یعنى اسلام و ایمان و احسان و اخبات و اخلاص و غیر ذلک مربوط به این معارف است .
و اما آیاتى که مربوط است به احکام دینى ، در این تفسیر پیرامون آنها بحث نشده ، چونکه بحث پیرامون آنها مربوط به کتاب فقه است نه تفسیر.
2-نرم افزارموضوعی المیزان
آمار معجم موضوعی المیزان:
1. موضوع 40080 (بسیاربسیارمهم).
2. نمایهی غیر تکراری: 131992
3. تکواژه غیر تکراری به همراه مترادفات: 11165
4. ریشه تکواژهها به همراه مترادفات: 6620
3- هفتاد جلد کتاب موضوعی از المیزان
تألیف: سید مهدی امین (تجدید نظر: 1394)
نمونه جلد اول شامل مباحث زیر است:
بخش اول : معرفی خدا در قرآن
فصـــل اول : اسمـــــاء الهــــــى
بســـــــم اللّــه؛ مفهـــــوم كلمــــه و اســـــم «اللّــه»؛ اهميّت و شمـول صفـات رحمن و رحيم ؛ نقش اسامى و صفات الهى در معرفى او ؛عموميّت و خصوصيّت اسماء الهى و اسم اعظم ؛اسـم اعظـم چيست؟؛ رمــز اسمـــاء حسنـى در قـــرآن و در خلقـت
؛ مفهوم اسماء حسنى؛ تقسيــمبنــدى صفــات الهــى ؛ تعداد اسمـاء حسنى؛ نفى حد در اسماء و صفات الهى ؛ راه شنــاخــت اسمــاء حسنى؛ اختلاف در شناخت اسماء الهى ؛ مفهــــــوم مَثَـــــل اعلـــــى؛ مــالكيــت الهـــــى بــــه اسمـــاء حسنــــى ؛ دخـالت انواع اسماء الهى در نزول انواع نعمتها؛ معانى و شمول منتخبى از اسماء و صفات الهى
فصل دوم : وجه الهى ؛ فصل سوم : نور الهى ؛ فصل چهـارم : علـــم الهـــى ؛فصل پنجم : وحدانيّت (توحيد) ؛فصـل ششـم : معبــوديّــت ؛فصل هفتم : ربــوبيّــت و خـالقيّـت ؛ فصل هشتم : مـالكيّـت ؛فصل نهـم : ولايــــت
بخش دوم : امر و خلق
فصل اول : امــر و كلمــه ايجــاد ؛فصل دوم : شمـول امـر الهـــى ؛ فصل سوم : كلمـه و قـول ؛ فصل چهــارم : خلــــق ؛ فصل پنجم : خلــق و تقــديــر و نــزول ؛ فصـل ششــم : هستـى و حيـات ؛ فصل هفتـم : گستــــره خلقــت ؛فصل هشتـم : هــدف خلقـت؛فصل نهم : ماده اوليّه خلقت ؛ فصل دهم : قانون خلقت
د-نقد ورویکرد به آینده
طلبه مناسب است در طول دوران تحصیل سعی کند با قرآن وتفسیرقرآن و بخصوص تفسیرالمیزان با توجه به منظومه های فوق ارتباط وانس برقرارکند لکن ما ومسئولین وظایف ودیدگاههای قابل توجهی نسبت به قرآن وتفسیر آن باید داشته باشیم که موارد زیررا فقط تذکرمی دهیم:
1-قرارگرفتن المیزان درنظام آموزشی حوزه علمیه درسطوح مختلف. وبخصوص توجه هرچه بیشتر دردرختواره دانشی و علمی حوزه علمیه.
2-تهیه وتدوین درسنامه براساس المیزان.
3-بازنویسی ومستندسازی ترجمه المیزان.
4-نیازبه شرح المیزان؛امثال درس خارج آیت الله یزدان پناه.
5-تاریخ واهمیت آن (درون وبیرون قرآن).
6-علم فقه درالمیزان .
7-استفاده ازمنابع مهم شیعه وسنی درالمیزان نه از همه منابع.
8-علوم اجتماعی وعلوم انسانی درالمیزان.
9-تبدیل تئوری ها به الگووسیستم از نظرتاعمل.
10-نیازبه بسط وگسترش وتعمیق تفسیر موضوعی درقرآن با توجه به تراث وبدون توقف ؛ درواقع نباید درهیچ عالمی ما توفق کنیم.
11-نیازبه فعالیتهای گروهی وموسسات وپژوهشکده وپژوهشگاه ؛ فعالیتهای فردی در زمان معاصرکم ثمروانجامش هم بسیارمشکل است.
هدف ما انسانی است که محبوب خدا باشد.